بسم الله الرحمن الرحیم

شیوۀ معماری دژ شهرستان نهاوند

برخی از مورخین خارجی نوشته اند این دژ به سبک قلاع قرون وسطی ساخته شده بود .ولی ما از طرح وساختمان دژ بجز آنچه در تصویر می بینیم اطلاع دیگری بطور مکتوب در دست نداریمتصویری که در موزه لوور فرانسه نگهداری میشود در سال(1840-1841)به وسیله مهندس ـ«اوژن فلاندن»فرانسوی که از این شهر دیدن کرده کشیده شده است متاسفانه فلاندن هیچگونه اشاره ای به نحوه ساختمان و جزئیات داخل آن نکرده است ناصرالدین شاه حدود 90 سال بعد از او به نهاوند آمده و اطلاعات ناقص و مختصری در سفر نامه خود به ما می دهداگر قدم نا میمون او به این شهر نمی رسیدما اکنون دارای یکی از ارزشمند ترین آثار تاریخی کشور بودیم او می نویسد:

«راه ما بر بال بود که رو به قلعه  که مرحوم محمود میرزا ساخته است می رفتیم رفتیم تا رسیدیم به پای قلعه در آنجا  میدانگاه و فضای وسیعی بود اینجا هم باز جمعی از اهالی شهر ایستاده بودند. اصطبل توپخانه هم  در اینجاست که اسب های توپخانه را که در نهاوند می باشد اینجا بسته اند . از اینجا گذشته  رسیدیم به دروازه دیگر و بعد محوطه ایست که اگر این تخته پل را بردارند هیچکس نمی تواند داخل این قلعه شود . حالا شش ساعت به غروب مانده ،وقت ظهر وبعد از نهار در این هوای گرم حرکت خیلی اسباب زخمت بود آمدیم توی عمارت اندرونی و بیرونی معتبر و جای خواجه سرا و حمام واطاقها و منازل مستعده دارد رفتیم توی اطاقی تمام شهر واطراف و صحرا از آنجا پیدا بود منظر بسیار خوبی دارد پیش خدمت ها هم همه حاضر بودند عرض کردند بالا    خانه  هست هوای آنجا بهتر است عماد السلتنه و کامران میرزا نایب الحکومه هم بودند به راهنمایی آنها از پله رفتیم بالا داخل بالا خانه شدیم یک دری داشت که رو به مشرق و سمت شرقی شهر نگاه می کرد قدری تماشای شهر و اطراف را کردیم ، طرف مغرب نهاوند هم جلگه است که پیش دیدیم خیلی جلگه آبا د خوبی است ....خاطرات ناصرالدین شاه»

استادی و مهارت معماران و سازندگان آن در تصویر موجود ، قابل درک است . اطاق های درونی  دژ دارای گچ بریها و کاشی کاری های زیبا بوده به طوری که تا این اواخر هم آثار آن باقی بوده است ، آقای علی رضا زابلی که از فرهنگیان محترم شهر است در سال نامه دبیرستان فیروزان می نویسد که در سال های (1313-1311)خورشیدی از خرابه های آن دیدن کرده و آثار گچ بری ها و کاشی های آن را دیده است آقای رحمان سیف مرد سال خورده که خود بار ها در زمان آبادانی از دژ دیدن کرده می گوید دژ دارای 4برج بوده اما آنچه که در عکس دیده می شود بجز دوبر  ج نیست دو برج دیگر در سمت باختر و در عقب قرار داشته است . ساختمان هایی که در جنب دژ دیده می شود گویا  انبار آزوقه و علوفه و محل سکونت خدمه بوده است چیزی که جالب است این است که این دژ ازسطح شهر دارای ارتفاع زیادی بوده لذا بونسیله راهرو های زیر زمینی متعدد و بزرگ به بیرون شهر راه داشته بطوریکه می گویند در گذر گاههای آن یک سوار به آسانی رفت و آمد می کرده است در سالهای اخیر تعدادی از این راهرو ها در محله یهودی ها پشت شهر داری فعلی (سمت جنوبی مقبر آقا)و نزدیک باروداب دیده شده نگارنده در سال 1351هنگامی که راه آورزمان را احداث می کردند در نزدیکی باغهای باروداب راهرو زیرزمینی بزرگی را مشاهده کرد که می گفتن مربوط به قلعه است مسئله دیگر که از روزگاران قدیم به این قلعه اهمیت داده و شاید یکی از عوامل مساعد برا ایجاد آن بوده آبی است که هنوز هم از زیر آن جاری است ودر محل قیصریه ظاهر می شود این چاه حدود 35 متر عمق داشت و دهنه آن از چاه های معمولی بزرگتر بود .آب آن بوسیله گاوی که دایره وار بدور آن می گردید با دلو بزرگی بیرون کشیده می شد از این جهت به «گاوچاه» معروف بود که اینک مسدود شده است . عوامل مساعدی چون آب جاری ،انبار های متعدد آذوقه راهرو های زیرزمینی به این دژ ویژگی های خاصی بخشیده بود و در صورت محاصره ساکنان آن می توانستند مدتهای زیادی مقاومت نمایند.

عامل دیگری که به این دژ ارزش دفاعی مناسبی می داده خندق وسیعی بود ه که دور تا دور آن را گرفته و دژ را ازمحیط خارج جدا می کرده است و بدین طریق دسترسی به دیوار های خارجی آن را غیر ممکن می ساخته  ، تخته پل بزرگی که در مقابل در ورودی آن بوده وتنها راه ارتباطی دژ با خارج بوده است.