آفتابگردان
خانواده:Composite
نام علمی: Helianthus annuus
نام انگلیسی : Sun flower
نام فارسی : آفتاب گردان
مقدمه :
این گیاه یکی از مهم ترین گیاهان روغنی جهان است که حدود 14 در کل تولید جهانی 9نوع دانه روغنی مهم را به خود اختصاص داده است.
موطن اصلی این گیاه احتمالاً جنوب غربی ایالات متحده یعنی ناحیه مکزیکو است. در سال 1570 میلادی توسط اسپانیایی ها به اروپا برده شد و از آنجا به سایر نقاط جهان انتقال یافت.
این گیاه توانایی رشد در مناطق معتدله و تمام قاره ها را دارد .سطح زیر کشت جهانی آفتابگردان در سال 2006 حدود7/23 میلیون هکتاربوده و همچنین سطح زیر کشت این گیاه در ایران در سال 2005 میلادی 66000هکتار با میانگین تولید 2/1318کیلو گرم دانه در هکتار اعلام گردیده است .
گیاه شناسی :
گیاهی یکساله علفی ، دارای ساقه ایستاده و کرک هایی ضخیم و یا مویی که ارتفاع ساقه آن 125-75 سانتی متر می باشد .برگ ها تخم مرغی شکل و به صورت متنا وب در روی گیاه رشد می کنند. برگهای این گیاه دارای خورشید گرایی هستند و پهنک برگهایی که در معرض نور قرار دارند همراه با خورشید تغییر جهت داده و همواره به حالت تغریباً عمود بر اشعه آفتاب قرار می گیرد به طوری که پهنک در صبح به سوی شرق و هنگام ظهر به سمت بالا و غروب به طرف غرب می باشد .
ریشه مستقیم با توسعه زیاد در خاک که توانایی نفوذ به عمق 3 متری خاک را دارد. و در شرایط نا مساعد بودن ساختمان خاک میزان توسعه ریشه به شدت کاهش می یابد .
گل آذین آفتابگردان طبق یا کپه ای می باشد . گردش طبق به طرف خورشید تا مرحله گرده افشانی ادامه داشته و بعد از آن به سمت شرق تمایل پیدا می کند .گل آذین ها در انتهای ساقه اصلی و انشعابات احتمالی می روید دایره ای شکل بوده که قطر آن حدود 10تا 30 سانتی متر و گاهی بیشتر میباشد.
گلهای تشکیل دهنده طبق دو نوع اند . حلقه خارجی گلهای هر طبق عقیم است و معمولاً زبانه ای و زرد هستند اما حلقه های داخلی شامل مگلها کامل می باشد.این گلها لوله ای مدور و به رنگ قهوه ای مایل به ارغوانی که تعداد آنه در هر طبق حدود 1000تا4000می باشدکه به صورت حلقه هایی از مرکز گل آذین شروع وبه تدریج از سمت خارج به داخل دایره به تکامل می رسند.گلچه ها 10تا 15 روز کاملاً باز و تا 14 روز توانایی پذیرش دانه گرده را دارند. شروع گل دهی از مرحله 8 برگی بوته اتفاق می افتد .
میوه ها به صورت فندقه (Achaen)می باشد . رنگ دانه بسته به رقم از سیاه به سفید، خاکستری خط دار تغییر میکند. طول دانه معمولاً بین 10تا 35 میلیمتر متغییر بوده و وزن هزار دانه آن بین 50تا 150 گرم می باشد .
قسمت اعظم روغن دانه آفتبگردان در لپه ها (78درصد وزن لپه) و جنین (4/7درصد وزن جنین ) ذخیره می شود .
سازگاری :
محدوده حرارتی بین 8 تا 34 درجه سانتی گراد است اما مناسب ترین محدوده دمایی برای رشد 20تا25 درجه سانتی گراد است .در طی دوره زایشی به دمای کم نیاز دارد (15 تا 20 درجه سانتی گراد ) و در دوره زایشی به دمای بالایی نیاز دارد (20 تا 25 درجه ). دمای بیش از 38 درجه سانتی گراد پس از گرده افشانی باعث کاهش عمکرد دانه ودرصد روغن دانه خواهد شد .
تولید تجاری در مناطق گرم و معتدله صورت می گیرد . این گیاه تا ارتفاع 2500متری از سطح دریا رشد می کند اما بهترین عملکرد روغن آن در ارتفاع کمتر از1500 متری است .
با اینکه بعد از رشد کامل نسبت به گیاهانی مثل ذرت وسویا در برابر دمای پایین مقاوم است اما یخ بندان به آن آسیب وارد می کند . در مقیاس تجاری توصیه می گردد در مناطقی باشد که دارای یک دوره فاقد سرمای 120روزه باشند .
به دلیل سیستم رشه ای توسعه یافته نسبت به خشکی مقاوم است اما تنش خشکی در دوره رشد آن و گل دهی ،عملکرد روغن را به نحو چشمگیری کاهش می دهد.
به بافت خاک حساس نیست و در خاکهای خنثی تا قلیایی با PH8-5/6 به خوبی رشد می کند. اما به شرایط اسیدی خاک سازگار نیست.مقاومت آن نسبت به شوری از سویا ، کلزا و ذرت مقاومتر است و مقاومت آن به شوری از گندم کمتر و تقریباً مشابه سورگوم است.بنابراین جزء گیاهان نسبتاًمقاوم به شوری قلمداد می شود .
کاشت :
چون باید خاک سطحی ومجاور بذر ، کاملاً کوچک و متراکم باشد باید خاکورزی را طوری انجام دهیم که که خاک عمقی نرم و پوک باشد.
معمولاً در اواخر تابستان تا اوایل پاییز با اجرای شخم عمیق بقایای محصول سال قبل را به زیر خاک برده و زمین را به این صورت تا اوایل بهار به حال خود رها می کنند . اگر با این کار بقایای آلی مورد نیاز خاک تأمین نشد به ازای هر هکتار 20تا 30 تن کود حیوانی را قبل از شخم پاییز ه و یا در صورت وجود زمان کافی حداقل یک ماه قبل از زمان کاشت به خاک اضا فه می کنیم .
تراکم کاشت گیاه آفتاب گردان در کشور های مختلف حدود 50 تا 100 سانتی متر است اما در زراعت مکانیزه فواصل ردیف ها را عریض تر می گیرند . فاصله بوته روی ردیف 30 سانتی متر و فواصل ردیف ها از هم برابر 60 سانتی متر است . در ارقام زود رس فواصل کشت باریک تر و حدود سانتی متر بهترین عملکرد را دارد.در اغلب مناطق تراکم گیاهی 25 تا 60 هزار بوته در هکتار نتایج مطلوبی دارد.
بعد از ضد عفونی بذر ها با قارچ کشهای تیرام و یا کاپتان به مقدار 3-2 گرم به ازای هر کیلو گرم بذر ، آنها در عمق 5-3
سانتی متر کشت می کنند . در صورت وجود رطوبت در اعماق خاک کشت بذر در عمق 10-7 ساتی متر توصیه میگردد.
مقدار بذر مورد نیاز در صورت کشت ردیفی 5 تا 10 کیلو گرم و در صورت غیر ردیفی و دستپاش حدود 15 تا 20 کیلو گرم در هکتار نیاز است .
داشت :
در صورت کاشت متراکم بعد از جانه زنی بذر ها در مرحله 2 تا4 برگی باید مزرعه را تنک کرد .
چون آفتابگردان از نظر نیاز مواد غذایی گیاهی پر مصرف و سریع الرشد است باید به نیاز کودی آن توجه شود .به طور کلی جهت تولید 2/3تن کاه و 8/0 تن ریشه درهر هکتار مزرعه آفتابگردان حدود 82 کیلو گرم نیتروژن ، 13 کیلو گرم فسفر (P2O5)، 60 کیلو گرم پتاسیم (K2O) ، 4/9کیلوگرم گوگرد ، 37 کیلوگرم کلسیم ، 22 کیلو گرم منیزیم و 2/7کیلو گرم عناصر کم مصرف از خاک جذب می شود .
در زراعت آفتابگردا کود نیتروژنه را در سه مرحله کاشت (50%) ، 25 روز پس از کاشت یا ظهور طبق ها (25%) و 45 روز بعد از کاشت یا مرحله گلدهی (25%) به خاک اضافه می کنند .
فسفر باعث افزایش درصد روغن میشود پس کاربرد 50 کیلوگرم (P2O5) در هکتار توصیه می شود.
تأثیر کود در صورت محلول پاشی بیشتر است.
آبیاری:
آفتابگردان گیاهی است با ریشه های عمیق و توسعه یافته بنابر این توانایی زیادی در جذب آب از خاک را دارد . نیاز آبی آفتاگردان 500 تا 600 میلی متر و در روش آبیاری سطحی 600تا 750 میلیمتر است.
به منظور سهولت در انبار داری محصول پس از برداشت و رسیدگی فیزیولوژیک بذر معمولاً حدود 20 روز قبل از برداشت آبیاری را قطع می کنند.
تناوب:
آفتابگردان را نباید با فاصله کمتر از 4 سال یک بار در یک قطعه زمین کشت نمود . آفتابگردان را به عنوان اولین محصول وجینی بعد از بقولات علوفه ای و یا با مصرف مقدار زیادی کود حیوانی در مزرعه به عنوان دومین محصول وجینی پس از گیاهانی مثل سبزی و صیفی ، سیب زمینی ، چغندر یا پنبه میتوان در تناوب قرار داد.
مبارزه با علف های هرز :
گیاهچه آفتابگردان نمی تواند با علفهای هرز رقابت خوبی داشته باشد .بنابراین بهتر است که مبارزه با علفهای هرز با محصول قبلی آغاز شود .
مبارزه با علف هرز به دو صورت مکانیکی یا شیمیایی صورت می گیرد :
وجین مکانیکی یا توسط کارگر انجام می شود یا توسط ادوات کشاورزی انجام می شود. در روش مکانیزه از وجین کننده هایی دارای چنگک فنری یا چرخان هنگامی که در میان ردیف های گیاهچه های استفاده می شوند بیش از همه وقت موثرند و حداقل خسارت را به ریشه های در حال رشد وارد می کنند.
برداشت:
واریته های پابلند به طور معمول تقریباً 160-120 روز و وارته های پا کوتاه 120-90روز پس از کاشت آماده برداشت میشوند .زمان برداشت طبق ها هنگامی است که پشت طبق ها زرد یا قهوه ای رنگ می شود در این حالت رطوبت بعضی دانه ها به 50 % می رسد در حالی که رطوبت مطلوب انبار داری 8 تا 9 درصد است .
چون ارقام پا بلند را با دست برداشت می کنند آنهار ا با تراکم کم و در جهت شمال – جنوب می کارند تا در زمان رسیدن طبقها به سوی مشرق آویزان شوند . در این صورت کارگران در بر تریلری که در طول ردیف کشت حرکت می کند سوار می شوند و طبقها را به دست بریده و جمع آوری می کنند .
برداشت ارقام پاکوتاه توسط کمباین غلات انجام می شود. باید توجه داشت که که برداشت مکانیزه از زمانی که رطوبت دانه ها به 16 تا 18 درصد می رسد امکان پذیر است اما بهترین زمان برای برداشت وقتی است که رطوبت دانه ها به 14 درصد برسد.
میزان محصول در زراعت آبی آفتابگردان 1600تا 1800 کیلو گرم و در زراعت دیم 800 تا 1000 کیلو گرم است . پتانسیل عملکرد دانه به بیش از 6 تن در هکتار می رسد که از آن حدود 3 تن روغن قابل استحصال است عملکرد بالای 5/2تن در هکتار مطلوب است .
مهمترین ارقام آفتابگردان :
1-رکورد:مهمترین رقم در ایران – میان رس – تک طبق – در دوره سبزی مقاومت زادی به شوری دارد- عملکرد بیش از 4500 کیلو گرم در هکتار است
2-چرنیانکا: زود رس - پا کوتاه – مناسب برای دیم کاری – مقاوم به شوری در دوره سبز شدن کم است
3-زرایا :زودر س – دارای دانه های کوچک –مناسب برای دیم کاری – عملکرد 3تن در هکتار
4-لوچ : کم ارتفاع – مقاوم به گرما ی محیط – ویژه کشت درمناطق گرم و معتدل
5-ونیمیک 8931 :از نظر خوصوصیات شبیه رکورد اما عملکرد بالا تری دارد – میان رس – عملکرد 5 تن در هکتار
6-آرماویرس : زود رس – مقاوم به خشکی – عملکرد 4 تن در هکتار
